Bóndin spurdi meg: Hví skal landkrabbi við skiparapappírum vita betri enn Steingrund? Eg svaraði: Hanus er eisini landkrabbi við skiparapappírum. Hjá honum er alt tvílembur og hjá tær lembur 0,9. So letur í bóndanum: Tað er eisini munur á, hvør hevur betri ráð at keypa kraftfóður!

Føðin hevur alt at siga. Bæði á sjógvi og landi.

Fyri at skilja, fiskimenn og fiskifrøðingar, er neyðugt at vita hvussu teir hugsa og kenna tey modell nýtt verða. Vit fara nú at eftirkanna model hjá fiskifrøðini og vísa á, hví tey taka feil.   

Lesarin veit, at einki í náttúruni er statist og ongin sannleiki er uttan undantøk.

Støðufastur í Føroyum, ikki í Barentshavinum og undir íslandi

Í Íslandi og Barentshavinum svimur toskur fleiri 100 fjóðringar, aftaná lodnu, í stórum torvum.

Á landgrunninum er toskur støðufastur. Besta føði er nebbasild, sum gravar seg niður á botni. Tí verða fáir toskar á sera nógvum ymiskum plássum. Veiða er í mun til nøgd av fiski á einum stað.

Veiðan er fleiri 100% størri í Barentshavinum og Íslandi, enn undir Føroyum, pr. troltíma ella pr. húk. Samanbering av føroyskum skipum á nær og fjarleiðum gevur lítla meining.

Fyrr fiskaðu vit umleið 2,5 ferðir so nógvan fisk bestu ár, sum tey vánaligastu. Síðan tá hava vit friða gýtingarleiðir og nógvar av frægastu fiskileiðum, tey tíðarskeið, rokna verður við, at fiskur fæst.

Torva og mið

Ein torva, í hesum høpi, er fleiri fiskar á sama stað. Eitt Mið skal skiljast sum fiskimið og er eitt stað har toskur samlast í lítlum ella stórum torvum.

Eitt mið er ávíst stað á botni. Tað eru nógv mið, (fleiri 1000 um vit vilja) har toskur heldur til. Nøkur mið rúma væl meira fisk enn onnur. Tó er sera ójavnt hvussu nógvur fiskur er á einstøkum miði. Tað broytist frá ári til annað. Ongin árstíð er eins. Eingin máni er eins. Ongin dagur er eins. Ongin tíð á degnum er eins.

At finna fisk er tí onkur vísund. Men tað kann ikki setast upp í formil. Kanska er tað okkurt slag av sannlíki. Onki samsvar er millum dugnaskap í skúla og evnir at finna fisk. Øll hava ikki eins góð evnir at finna fisk.

Greinin er í fleiri pørtum, tí ofta er lættari at lesa stuttan lestur. Næsti partur er líknandi hesum. Triðji partur verður beinleiðis viðgerð av modelli hjá ICES og hví tað er skeivt.

Tá vit goyma fiskin í sjónum! 2. Partur

Í hesum parti um botnfisk á landgrunninum, er eitt sindur um skip, manning og virkir. Tað er ikki lívfrøði, men ynskja vit at fiska, so má tað loysa seg at fiska.

Stødd á skipi og manningartal

Stødd á skipi skal verða í mun til veður og fiskileið. Samstundis skulu veiðuevni og avreiðingarvirði verða samsvarandi hýrukrøvum, íløgukostnaði og rakstarútreiðslum.

Sjálvdan ella ongantíð eru hesar fortreytir loknar, tá skip eru bygd, til at veiða á landgrunninum.

Manningartal er í mun til arbeiðsbyrðu og allir sjómenn eru provitiónsløntir. Er hýran lág liggja skip. Hýruprosent er ofta 30-45% av avreiðingarvirðinum.

Vit eiga nógv og góð hagtøl. Vit vita tí hvat avreiðingarvirði er. Vit vita hvørja skuld skip megna at forrenta. Vit vita, hvat hýran í minsta lagið skal verða, fyri at manna skip.

Vanligt var, at hýran var brúkulig, sjálvt um reiðarí ikki megnaðu sínar fíggjarligu skyldur. Í 1964 byrjaðu vit at flyta skip av fjarleiðum til nærleiðir og aftaná 1977,  áttu vit skip, sum høvdu mist rættindi á fjarleiðum. Stundingsskipan til manning og reiðarí komu og fóru.

Forboð fyri avreiðingum uttanlanda og lógarásettan prís, útroknaður eftir tí virkið á landi hevði ráð at gjalda, høvdu vit eisini. Hetta tí at flakavirkir blivu bygd, fyri at útvega fólki arbeiði.

Tey skip, sum nú troyta føroyagrunnin, eru tó bygd til endamálið.

Fyrr áttu vit útrokningar fyri virðisøking. Tær eiga vit ikki í dag. Tí ber illa til at umrøða hetta og tey sum siga, at onki hevur virði meira enn annað, hava lætt spæl og fiskivinnan tilsvarandi truplt við at greiða frá sínum rætti at halda áfram, heldur enn at stongja, eins og tølini geva ábendingar um.

Eiga vit ovmikið av pengum, ber til at byggja skip, sum ikki fiska fyri rentur og avdráttir. Eisini ber til at hava flakavirkir, um virkið avgerð avreiðingarprísin. Men hýran skal samsvara krøvunum. Annars liggja skipini.

Nú verður tosa um skip, sum skulu frysta umborð og fiska 350 dagar um árið . Her tosa vit bæði um frystitrolarar og stór frystilínuskip. Tað økir manningartalið og harvið krøvini til avreiðingarvirði. Trupult er at síggja, at avreiðingarvirðið pr. Skip økist samsvarandi øktum manningartali.

Slík skip krevja dupulta manning og hýran ringastu árini skal verða 0,5 mió., sum er tað sama sum 1 millión sambært hagstovuni, og bestu árini dupult av hesum. Tað krevur at avreiðingarvirði ringastu árini er 50 mió. Tað er ikki sannlíkt at tað letur seg gera.

Veiðan økist ei heldur, av at tosa um kvotur. Avreiðingarvirði av kvotum, nyttar onki, um skip ikki megna at fiska kvotuna. Neyðugt er at taka atlit til at veiða pr. Dag á føroyagrunninum er væl lægri enn undir Íslandi og í Barentshavinum. Skip og bátar skulu harumframt hava stødd eftir veðrinum.

Vit eiga 40 ár og meira av góðum hagtølum. Tí ber til at leggja neyvar ætlanir. Hetta hevur tídning í fiskifrøði, tí hetta avgerð, hvussu vit best røkja fiskastovnarnar.

Í næsta parti umrøða vit mun millum trol og húk.

Tá vit goyma fiskin í sjónum! 3. partur
 

Munur á húki og troli

Á landgrunninum hava vit roynt eftir toski við snøri, línu, snellu, troli og gørnum. Snøri verður í dag ikki brúkt vinnuliga. Snella verður næstan ikki brúkt. Flestu garnaleiðir eru stongdar og gørn verða tí ikki brúkt. Trol verður brúkt, men frægastu leiðir eru stongdar og tí er troling eftir toski rættuliga avmarka. Lína er avmarka, men ikki eins nógv og trol. Stórur partur av toski verður í dag veiddur við húki.

Tað eru ávísir rættuliga stórir munur á línu- og trolveiðu. Teir hava stóran tídning fyri fiskifrøði.

Tá toskur stendur tættur ber til at fiska stórar nøgdir við troli uppá stutta tíð. Tað er ikki óvanligt, við troli, at fáa sera nógv í 1-2 dagar og undir miðal restina av túrinum og allíkavæl gera ein góðan túr.

Toskur, sum fær nógv at eta, tekur ikki húk. Í 1995 sóu vit hetta sama og aftur í 2017. Tað prógvaðu teir við visindaligum trolroyndum umleið 1970, tá eiðismenn søgdu at onki fekst við húki. Enntá upplýstu teir, í notati frá royndunum, at hetta var gomul vitan. Á sumri etur toskur aðra føði og tekur ikki agn.

Trol fiskar tosk sum er svangur, men har svangur toskur vanliga heldur til, er so langt millum toskarnar, at tað ikki loysir seg at trola.

Lína fiskar í stóran mun tosk, sum er svangur. Vísandilig grein er um hetta. Tað kann eisini prógvast, við hagtølum, at úrtøkan av línufiski er lægri enn av trolfiski. Besta veiðan nakrantíð, við línu var í 2019. Fyri 182 árum síðan, í 1842, var nakað sum minnir um. Í 1985, 1997 og 2003 var veiðan sera góð við húki, men ikki nær námind av 2019.

Orsøk er at halda, at vanliga eru 10-30% av samlaða toskastovninum svangur. Tað merkir, við ávísari óvissu, at trol kann veiða 70-90% og lína kann veiða 10-30%  av toskastovninum. Hetta út frá fyribils útrokningum av norskum data og útrokningum av data frá Havstovuni, eg havi gjørt saman við øðrum.

Bæði trol og lína fáa mest, tá toskastovnurin er stórur. 10% svangur toskur av 100.000 tonsum er dupult so nógv sum 25% av 20.000 tonsum. Tó fær trol tosk 1-2 ár fyrr enn lína.

Trol fiskar á leið 50% av tí sum er fyri, vísa onkrar royndir. Av og á eru torvur so stórar, at til ber at fiska í fleiri dagar á somu leið. Lína fiskar næstan alt, sum er fyri og tí kann sama mið, bara troytast 2-4 ferðir hvønn mána. Lína má flyta næstu setu, sjálvt um nógvur fiskur er. Kanska ½ fjóðring. Tá lítið er at fáa, geva fleiri húkar somu nøgd sum færri húkar. Lína setur 30-150 stampar pr. dag, alt eftir stødd á skipi/báti. Tað er ójavnt hvussu nógv er á hvørjum stampi og veiða verður oftast útrokna sum miðal pr. stamp.

Út frá hesum eru ábendingar um, at veiða vit meira við troli, fær línan eisini meira. Hetta bleiv eisini sagt av vísindini fyri meira enn 50 árum síðan. Stórsta nøgdin veidd nakað ár við húki er gott 20.000 tons við øgiliga nógvum skipum og bátum. Tað er í mesta lagi 60% av samlaðu toskaveiðuni. Tá vit fiskaðu 40.000 tons í 30 unum, var næstan alt veitt við troli og tað manglaði ongantíð fiskur. Báðu megin 1960 var nakað tað sama, tó at tá var royndin við húki væl størri enn í 30unum.

Vit hyggja eftir fortreytunum og samanbera tær við tað nevnt er í 1-3 parti. Tey modell Havfrøðin brúkar, samsvara illa við fiskiveiðu. Við øðrum orðum, so eru sera greiðar ábendingar um at modellini eru skeiv.

Í næsta parti viðgerða vit modell ICES og Havstovan brúka.

Tá vit goyma fiskin í sjónum! 4. Partur
 

Niðurstøða

Niðurstøðan er, at fortreytirnar fyri modellinum hjá ICES og Havstovuni ikki samsvara við veruleikan. Tí verður ráðgeving við støði í modellinum skeiv.

Hvør einasti fiskur vit goyma í sjónum doyr og ongin verður fiskaður seinni.

Ávísast kann, at ráðgevingin viðførur, at toskastovnurin minkar, men tað koma vit til eina aðru ferð.

Í stuttum kunnu vit siga, at modelli als ikki samsvarar við veruleikan.

Modell hjá Havstovuni og ICES

Model nýtt verður í fiskifrøði er einfalt og gamalt. Veiddur fiskur verður taldur og aldursgreinaður. Rokna verður við at 20% doyr árliga av náttúrligum orsøkum, írokna at verða etin av øðrum fiski. Stovnsstødd í ár er: Stovnsstødd árið frammanundan pluss tilgongd av 2 ára gomlum minus náttúrligur deyði og minus veiða.

Vit fara at hyggja nærri eftir hesum modelli. Modelli er einfalt. Men samstundis gongur modelli út frá ymiskum fortreytum. Til ber at ávisa umleið 10 fortreytir, sum skulu verða rættar, fyri at modelli skal verða rætt. Hesar fortreytir eru als ikki dokumenteraðar í modellinum. Vísindin gongur bara út frá at tær eru rættar. Ivasamt er, um vísindin yvirhøvur er greið yvir, at allar hesar fortreytir eru til.

Vit umrøða 4 av hesum.

1.       Náttúrligur deyði er 20%

2.       Toskur veksur meira enn 25% árliga (100%-20%+25%=100%)

3.       Fiskur vit goyma í sjónum verður veiddur

4.       Veiðan pr. húk ella troltíma økist, samsvarandi nøgd vit goyma í sjónum

Náttúrligur deyði og árligur vøkstur

Model roknar við, at fiskur vit ikki fiska í ár, kunnu vit veiða komandi árini. Lat okkum taka støði í 20% minking í fiskidøgum. Vit hava síðan 1996 minka dagatali í fleiri umførum.

Fortreytin fyri hesum er, at 20% doyggja náttúrligan deyða og toskur veksur meira enn 25%. Útrokning er, sum vísur, at í miðal liggur vøksturin um 25%. Útrokningin er gjørd út frá veruligum tølum. Vísindin brúkar okkurt slag av miðal tølum, sum eru øgiliga langt frá veruleikanum.

Eldru árgangirnir veksa minst og yngstu skjótast. 20% niðurskurður í døgum, viðførur at vit goyma allar aldursbólkar. Tá vísur útrokningin at úrslitið verður negativt. At stongja leiðir har 2-3 ára gamal fiskur er, gevur umleið 25% og tað er sama úrslit, sum onki at gera.

Modelli brúkar altíð 20% sum náttúrligan deyða. Vit vita, at náttúrligur deyði broytist frá ár til ár. Mínar útrokningar, gjørdar við hjálp frá øðrum, vísa at náttúrligur deyði er millum 10% og 30%. Stórst tá lítið er av føði og minst tá nógv føði er.

Vit vita, at goyma vit fisk i sjónum, veksur náttúrligi deyðin í prosentum, umframt at fiskurin veksur seinni enn annars.

Fortreytin, at náttúrligur deyði er 20% er ikki røtt. Fortreytin at toskur skal vaksa minst 25% er heldur ikki lokin, tá vit goyma fiskin í sjónum.

100% av goymda fiskinum doyr

Modelli gongur út frá, at fiskur goymdur í sjónum verður veiddur komandi árini. Umframt tann fisk, vit annars høvdu fiska.

Í fyrsta parti vísti eg á, at veiða pr. stamp, troltíma v.m. er eftir hvussu nógv føði er á hvørjum miði. Tað merkir, at tal av fiski í sjónum ikki ávirkar veiðuna pr. húk ella troltíma. At vit velja at goyma tosk til komandi ár, broytir ikki nøgdina av føði í sjónum.

Teir toskar vit goyma, verða tí noyddir at leita sær føði aðrastaðni. Toskurin breiður seg yvir størri areal á botni. Hetta eru samstundis tey vánaligastu miðini. Hann fer har vit ikki fiska, tí tað loysir seg ikki at fiska, tí tað verður so langt millum toskarnar.

Skuldi tað hent, at teir troka seg framat á onkrum miði, har fult er frammanundan verður úrslitið, minni føði í part. Tá verður størri partur av samlaðu føðini spillorka og minni partur flak. Umframt veksur náttúrligur deyði. Úrslitið verður tá færri tons avreidd. Eisini færri enn nevnt omanfyri.

Í vísindaligari grein, er prógva, at tá stórir árgangir eru, so flytur toskurin 1 ár fyrr út á djúpan sjógv.

Ti er galdandi, at veiða pr. tíma ella pr. húk verður óbroytt, hóast vit goyma fisk í sjónum og stovnurin veksur.

Tann fiskur vit goyma, kann ikki fiskast, við verðandi skipum. Skulu vit fiska hendan tosk, noyðast vit at økja tal av brúktum døgum. Av ti at hesin fiskur setur búgv á vánaligum miðum, loysir tað seg ikki at fiska hann og tí verður hann ikki fiskaður.

Vit hava í fleiri umførum minka tal av brúktum døgum. Tí kunnu vit spyrja, hvar er fiskurin? Avreiddur er hann ikki.

Tí er galdandi, at hvør einasti fiskur vit goyma í sjónum doyr.

Fortreytin (3) at fiskur vit goyma í sjónum verður veiddur í framtiðini er ein ódokumentera fortreyt. Tað kann dokumenterast, at hendan fortreyt ikki er lokin. Fortreytin (4) at veiða pr. húk er í mun til stovnstødd er ikki dokumentera, meðan tað mótsætta er dokumentera í vísindaligari grein um húkaveiðu fyri umleið 15 árum síðan. Somuleiðis vísa yvirlitstrolingar hjá Havstovuni, at tað ikki er samsvar millum stovnsstødd og veiðu. Trolveiða prógvar eisini, at samsvar ikki er millum stovnsstødd og veiðu.

Tað prógvar samstudis, at tað er føðin sum avgerð veiðuna og ikki stovnsstøddin og tað er ein øgilga týdningarmikil munur.

Stórur fiskur goymdur í sjónum

Hagtøl vísa, at vit fiska mest av smáum fiski. Stórur fiskur hevur 20-40% hægri prís enn smærri fiskur.

Orsøkin til at teir sum fiska, fiska smærri heldur enn størri tosk má verða, at veiða av stórum fiski er minst 20-40% minni í vekt pr. húk/troltíma.

Tað eru nógvir óbrúktir dagar. Tí má verða galdandi, at tað als ikki loysir seg at troyta tær leiðir, har stórur toskur er. Loysti tað seg, tó ikki eins væl sum at veiða smærri fisk, var tal av óbrúktum døgum lægri enn tað er í dag. Tey ár, nógv er at fáa, fer hvør fjøl á flot og tá eru næstan ongir óbrúktir dagar.

Tað viðførur, at goyma vit fisk til hann blívur eldri, so verður hann als ikki veiddur. Sum dømi kunnu vit nevna, at 7 ára gamlan fisk veiða vit í stórum nøgdum, tey fáu ár hann nærkast landi. Fyrr veiddu vit stóran gýtingarfisk, men tær leiðir eru í dag stongdar.

Fortreytin (3) at vit kunnu veiða fisk vit goyma í sjónum er tí ikki lokin.

Sum nevnt eru á leið 10 ymiskar fortreytir, fyri modellinum hjá Havstovuni. Her eru 4 viðgjørdar. Í prinsippinum líkjast hinar hesum. Tilfar er til allar 10 fortreytirnar. Men tað er jú bara meira av tí sama.

Hetta er ovmikið til at prógva at Havfrøðin er orsøkin til at toskastovnurin er illa fyri.

Hetta prógvar at Havfrøðin kostar føroyska samfelagnum 1 milliard í útflutningsvirði hvørt einasta ár.

Landsstýrið ætlar at brúka sama model til uppsjóvarfisk. Tað kann prógvast at úrslitið verður tað sama, sum við botnfiski. Minni fiskur og 1 millard lægri avreiðingarvirði.

Vildi meint, nú kreppa er í durinum, átti fólk at skilt, at hetta er munurin millum at Føroyar fara á húsagang og at vit sleppa nøkurlunda snikkaleys.

Eivind Jacobsen

Granskari